Χίος

Νησί (841,58 τ. χλμ., 52.184 κάτ.) του Αιγαίου, που εκτείνεται παράλληλα προς τη μικρασιατική ακτή, στη χερσόνησο της Ερυθραίας, από την οποία χωρίζεται με δίαυλο πλάτους 7 χλμ. Πρωτεύουσα του νησιού είναι η ομώνυμη πόλη, η X. ή Χώρα όπως την ονομάζουν συνηθέστερα οι κάτοικοι, βρίσκεται στη μέση περίπου της ανατολικής ακτής του νησιού. Διοικητικό, εμπορικό, ιστορικό και πολιτιστικό κέντρο του νησιού. Είναι έδρα του ομώνυμου δήμου (23 τ. χλμ., 22.894 κάτ.). Από φιλολογικές μαρτυρίες, επιγραφικά και αρχαιολογικά ευρήματα υποδηλώνεται ότι η σημερινή πόλη είναι χτισμένη πάνω σχεδόν στην αρχαία (την κλασική τουλάχιστον), φυσικά με τις σχετικές μορφολογικές διαφορές του εδάφους, από τις οποίες κυριότερη είναι η αλλαγή της μορφής του λιμανιού, το οποίο πιθανότατα κατά την αρχαιότητα εισχωρούσε και καταλάμβανε και τον τόπο όπου τώρα βρίσκεται το κάστρο. Η αρχαία ακρόπολη υψωνόταν πιθανότατα στον λόφο που σήμερα ονομάζεται Παλαιόκαστρο, ενώ η αγορά απλωνόταν στον χώρο μεταξύ της ακρόπολης και του σημερινού δημοτικού κήπου. Από τα σημαντικότερα μνημεία της αρχαίας πόλης, γνωστά κυρίως από φιλολογικές μαρτυρίες, ήταν το ιερό της Αθηνάς Πολιούχου, το θέατρο, το γυμνάσιο, ο ναός του Διονύσου κ.ά. Η πόλη δεν φαίνεται να έχει διακοπές στην ιστορία της, όπως τουλάχιστον μαρτυρούν τα μνημεία. Από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες σημαντικό λείψανο είναι η βασιλική του Aγίου Ισιδώρου, ο οποίος μαρτύρησε και θάφτηκε εκεί τον 3o αι. Και άλλες βασιλικές έχουν επισημανθεί και μερικώς ανασκαφεί (Αγίων Αναργύρων κ.ά.), πιθανότατα δε υπάρχουν και άλλες κάτω από μεταγενέστερα κτίσματα. Με όλη τη μεσαιωνική ιστορία της Χώρας είναι συνδεδεμένο το κάστρο της: χτίστηκε περίπου κατά τον 10o αι. από Βυζαντινούς, συνεχίζει τη ζωή του στη φραγκοκρατία και στην τουρκοκρατία, παίρνοντας κάθε φορά τη σφραγίδα των κυρίων του· έτσι η σημερινή μορφή είναι έντονα γενοβέζικη ή τουρκική. Στην εποχή της ενετοκρατίας πρέπει να τοποθετηθεί ο γνωστός Καμένος πύργος καθώς και ένα υστερογοτθικό κτίσμα με ωραία νευρωτά οξυκόρυφα σταυροθόλια, στη συνοικία Λίμνη. Από την τουρκοκρατία μένουν τοτζαμί του Κάστρου, ναός του Aγίου Γεωργίου που τον μετέτρεψε σε τζαμί ο Πιαλή πασάς το 1566, το τζαμί της πλατείας, όπου στεγάζεται το Βυζαντινό και Μεταβυζαντινό Μουσείο, το Αρχαιολογικό Μουσείο για την οικοδόμηση του οποίου έγινε μεγάλη χρήση πέτρας από τα Θυμιανά. Μετά την αιματηρή λαίλαπα του 1822, η πόλη θα γνωρίσει νέα καταστροφή, από φυσικά στοιχεία τώρα, το 1881, οπότε ο σεισμός την καταστρέφει κατά το μεγαλύτερο μέρος. Σιγά σιγά όμως θα κτιστεί πάλι, θα στολιστεί με νέα κτίρια και θα ξαναβρεί τον ρυθμό της με τη συμπαράσταση και των ανθρώπων της, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται εξέχουσες φυσιογνωμίες του νεοελληνικού πολιτισμού: ο Λέων Aλάτιος, ο Νεόφυτος Βάμβας, ο Ευστράτιος Aργέντης, ο Αδαμάντιος Κοραής, ο Γιάννης Ψυχάρης, ο Κωνσταντίνος Άμαντος, ο Ιωάννης Συκουτρής, ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ο Γεώργιος Σουρής, ο Λάμπρος Πορφύρας, ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Φώτης Αγγουλές γεννήθηκαν ή κατάγονταν από τη X. Ιστορία. Από τις περιορισμένες ανασκαφές των τελευταίων χρόνων συνάγεται ότι στη X. είχε αναπτυχθεί αξιόλογος πολιτισμός κατά την 3η χιλιετία π.χ. (εποχή του Χαλκού). Ως πρώτους κατοίκους του νησιού οι αρχαίοι (Στράβων) θεωρούσαν τους θεσσαλικής καταγωγής Πελασγούς (περί το 1600 π.Χ.), οι οποίοι έφεραν στο νησί τη λατρεία του θεσσαλικού θεού Πελιναίου Δία. Την ίδια περίπου εποχή ή λίγο αργότερα έρχονται οι Λέλεγες από τη μικρασιατική ακτή, οι Κάρες από την Καρία και οι Άβαντες από την Εύβοια. Τελευταίοι φτάνουν οι Ίωνες από την Αττική (περί το 1100 π.Χ.), οι οποίοι δίνουν την ιωνική σφραγίδα στον χαρακτήρα της πόλης. Αργότερα η X. εντάσσεται στην ιωνική συμπολιτεία και συμμετέχει στην εξέγερση των ιωνικών πόλεων (499 π.Χ.), αν και χάρη στον στόλο της δεν είχε κατακτηθεί ποτέ από τους Πέρσες, θα δεχτεί όμως την εκδικητική μανία τους μετά την ήττα των ελληνικών πόλεων στη ναυμαχία της Λάδης. Το 479 π.Χ. φαίνεται ότι ανέκτησε την ελευθερία της, γιατί είναι μέλος της Αθηναϊκής συμμαχίας, δυνάμεις της πολεμούν στη Μυκάλη και στις Πλαταιές εναντίον των Περσών και συμμετέχει στην αθηναϊκή εκστρατεία εναντίον της Σάμου και στην εκστρατεία της Σικελίας. Στον Πελοποννησιακό πόλεμο αρχικά βρίσκεται στην αθηναϊκή παράταξη, από την οποία αποστατεί το 412 π.Χ., την επαναφέρει όμως ο αθηναϊκός στόλος, με τον Αριστοκράτη, ο οποίος πολιορκεί ένα χρόνο την πρωτεύουσα και τελικά την καταλαμβάνει (411 π.Χ.). Το 404 π.Χ. βρίσκεται σύμμαχος των Λακεδαιμονίων, το 396 π.Χ. συμμαχεί πάλι με την Αθήνα, το 377 π.Χ. έρχεται σε ρήξη με τους Αθηναίους, το 355 π.Χ. αναγνωρίζεται ανεξάρτητη και το 331 π.Χ. υποκύπτει στους Μακεδόνες. Στην περίοδο των διαδόχων του Αλεξάνδρου βρίσκεται ανάμεσα στα στρατόπεδα που αντιμάχονται των Μακεδόνων, αλλά και των Ρωμαίων, στους οποίους παραχωρεί τα λιμάνια της (190 π.Χ.). Στους Μιθριδατικούς πολέμους είναι με το μέρος των Ρωμαίων, αλλά ο στρατηγός Ζηνόβιος την καταστρέφει (86 π.Χ.) και εκτοπίζει τους κατοίκους στην Κολχίδα, από όπου θα τους επαναφέρει ο Ρωμαίος Σύλλας όταν θα καταλάβει το νησί (84 π.Χ.). Για τη φιλία της οι Ρωμαίοι κηρύττουν τη X. civitas libera, ο Βεσπασιανός όμως, αφού κατάργησε την ελευθερία των ελληνικών πόλεων την ενένταξε στην επαρχία των νήσων (provincia insolarum). Στη βυζαντινή περίοδο το νησί παρακολουθεί τις γενικότερες τύχες της αυτοκρατορίας, δεχόμενο συχνά διάφορες βαρβαρικές και πειρατικές επιδρομές. Γύρω στο 1070 το παίρνουν οι Σελτζούκοι και το 1089 ο Τζαχάς, που το κρατάει ένα χρόνο. Εξαιτίας της γεωγραφικής της θέσης η X. προσελκύει τους εμπόρους των ιταλικών πόλεων, οι οποίοι εγκαταστάθηκαν εκεί σιγά σιγά. Το 1126 και το 1171 επιχειρούν να την καταλάβουν οι Βενετοί. Μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Φράγκους (1204) και τον διαμελισμό της Bυζαντινής αυτοκρατορίας, η X. περιέρχεται στη δικαιοδοσία του Λατίνου αυτοκράτορα της Κωνσταντινούπολης Βαλδουίνου, την ελευθερώνει όμως το 1225 ο αυτοκράτορας της Νίκαιας Ιωάννης Βατάτζης. Με τη συνθήκη του Νυμφαίου (1261) οι Γενοβέζοι αποκτούν το δικαίωμα να εγκαταστήσουν στη X. εμπορικό σταθμό. Με τον καιρό όμως η παροικία τους μεγαλώνει και κυριαρχεί στην εμπορική και γενικότερα στην οικονομική ζωή του νησιού, προετοιμάζοντας έτσι την πολιτική επικράτηση και την πλήρη κυριαρχία, για την οποία θα ανοίξει ο δρόμος όταν ο αυτοκράτορας Ανδρόνικος Παλαιολόγος θα αναθέσει τη διοίκηση της φρουράς στον Γενοβέζο ευγενή Βενέδικτο Ζαχαρία. Η γενοβέζικη κυριαρχία καταλύεται το 1329 με την επέμβαση του βυζαντινού στόλου και τη σύλληψη του τελευταίου ηγεμόνα της οικογένειας Ζαχαρία. Αλλά οι Γενοβέζοι θα ξαναγυρίσουν: το 1346 κάνουν επίθεση, καταλαμβάνουν το νησί παρά την ηρωική αντίσταση των κατοίκων με την ηγεσία του Ζυβού και αναλαμβάνει την εξουσία η οικογένεια Ιουστινιάνι και την εμπορική εκμετάλλευση η εταιρεία Μαόνα. Η γενοβεζοκρατία θα κρατήσει περίπου 2 αι., κατά τους οποίους η εμπορική και οικονομική ζωή του νησιού θα αναπτυχθεί σε αξιοζήλευτο σημείο, παρά την τυραννική πολλές φορές συμπεριφορά των κατακτητών. Μετά τους Γενοβέζους έρχονται οι Τούρκοι: ο στόλος τους, με τον Πιαλή πασά, καταλαμβάνει το νησί το 1566. Ο σουλτάνος Σελίμ B’ παραχωρεί ειδικά προνόμια στο νησί, το οποίο έχει έτσι ένα είδος αυτοδιοίκησης, με τη δημογεροντία του, η οποία επιτρέπει και τη συνέχιση της οικονομικής ανάπτυξης και τη δημιουργία αξιόλογης παιδείας. Στον Αγώνα του ‘21 οι Χιώτες ξεσηκώνονται με την έμπνευση του χιονόμετροΣαμιώτη Λυκούργου Λογοθέτη και του Χιώτη Χατζή Μπουρνιά (11 Μαρτίου 1822), αλλά, εντελώς απροετοίμαστοι, δεν μπορούν να αντιμετωπίσουν τις δυνάμεις που αποβιβάζει εκεί ο τουρκικός στόλος (30 Μαρτίου 1822) με τον ναύαρχο Καρά Αλή, οι οποίες, εκδικούμενες, ερήμωσαν τη X. σφαγιάζοντας 30.000 κατοίκους και αιχμαλωτίζοντας 40.000, που τους πούλησαν ως δούλους. Η σφαγή της X. –όπως έμεινε στην ιστορία η τουρκική εκδικητική επιχείρηση– συγκίνησε βαθιά και την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη και προσωπικότητες της τέχνης και του πνεύματος (Ντελακρουά, Ουγκό), τροφοδοτώντας την έμπνευσή τους και προκαλώντας, μέσα στο γενικότερο κλίμα, το ενδιαφέρον για τον Ελληνικό Αγώνα. Στις 11 Ιουνίου 1822 ο Κανάρης θα κάψει μέσα στο λιμάνι της X. την τουρκική ναυαρχίδα και θα βρει τον θάνατο ο Καρά Αλής. Το 1827 προσπαθεί να απελευθερώσει το νησί ο Φαβιέρος, αλλά αποτυγχάνει. Η X. θα απελευθερωθεί τελικά στις 11 Νοεμβρίου 1912. Αρχαιολογία, μνημεία. Τα αρχαία μνημεία της X. είναι λίγα σε σχέση με τις φιλολογικές μαρτυρίες και τις περιγραφές των περιηγητών, γεγονός που θα πρέπει να αποδοθεί στους σεισμούς και στην έλλειψη συστηματικών μεγάλης έκτασης ανασκαφών. Προϊστορικά λείψανα, χειροποίητα αγγεία με χαρακτή διακόσμηση, επισημάνθηκαν σε σπήλαιο του Aγίου Γάλα, στο βορειοδυτικό άκρο του νησιού, και προϊστορικός οικισμός στο Εμποριό, στο νοτιοανατολικό άκρο: στο νότιο από τους δύο λόφους, που κλείνουν το λιμάνι του Εμποριού, ανακαλύφθηκαν ερείπια ακρόπολης της εποχής του χαλκού (3η χιλιετία) και χειροποίητα αγγεία με χαρακτή διακόσμηση, που τονίζεται συχνά με άσπρο χρώμα· στον βόρειο λόφο (προφήτης Ηλίας) ήλθαν στο φως κτίσματα της γεωμετρικής περιόδου (7ος αι. π.Χ.): ένα οικοδόμημα που αποτελείται από προστώο και κυρίως δωμάτιο (ίσως βασιλική κατοικία), ένας ναός με πρόδρομο, σηκό και βάση για το λατρευτικό άγαλμα (πιθανόν αφιερωμένος στην Αθηνά) και πολλά ιδιωτικά σπίτια. Στο νοτιότερο άκρο της X., στα Φανά, υπήρχε ο σημαντικότατος ιωνικού ρυθμού ναός του Φαναίου Απόλλωνα (κατά την παράδοση η τοποθεσία ονομάστηκε Φάναι επειδή από εκεί είδε η Λητώ τη Δήλο), που συναγωνιζόταν, παρά τις μικρότερες διαστάσεις του, το Αρτεμίσιο της Εφέσου και το Ηραίο της Σάμου: είχε αρχίσει να χτίζεται πώρινος τον 6o αι. π.Χ., έγινε μαρμάρινος τον 5o και στα χριστιανικά χρόνια μετατράπηκε σε βασιλική· σήμερα είναι σε μεγάλο μέρος κατεστραμμένος. Άλλος αρχαϊκός ναός υπήρχε στον Ναγό (το τοπωνύμιο συνδέεται με τη λέξη ναός), κοντά στα Καρδάμυλα. Από την αρχαία παράδοση εξάγεται πως ήταν σημαντική και η ανάπτυξη της γλυπτικής, αν και τα ευρήματα είναι λιγοστά και περιορισμένης σημασίας. Αναφέρονται ονόματα περίφημων γλυπτών: ο μυθικός ίσως Μέλας, ο γιος του Μικιάδης (αρχές 6ου αι. π.Χ.), ο γιος του τελευταίου Άρχερμος, ο οποίος, μαζί με τους γιους του Βούπαλον και Άθηνι, φιλοτέχνησε διάφορα έργα στη Δήλο και στη Λέσβο· παλαιότερα πίστευαν ότι ήταν έργο του η γνωστή Νίκη της Δήλου, σήμερα όμως υπάρχουν αρκετές επιφυλάξεις· ίσως ο τύπος ανήκει στον Άρχερμο. Σε γλύπτες από τη X. αποδίδεται η εύρεση της μορφής των γυναικείων νεανικών αγαλμάτων, των κορών, με τη χάρη, την κομψή ενδυμασία, τη φιλάρεσκη στάση. Δυο γυναικείοι κορμοί, του Μουσείου της X., που χρονολογούνται γύρω στο 570 π.Χ., μπορεί να θεωρηθούν επιβεβαίωση, έστω και σε μικρή κλίμακα, αυτής της παράδοσης. Μερικοί μελετητές αποδίδουν χιακή καταγωγή και στη γνωστή κόρη (αριθμός 675) του Μουσείου της Ακρόπολης της Αθήνας, του 510 π.Χ. · της κλασικής εποχής μόνο ένα μικρό δείγμα υπάρχει στο Μουσείο της X., μια ανάγλυφη στήλη με παράσταση ιππέα· επίσης στο Μουσείο της Boστόνης βρίσκεται μια κεφαλή. Μια άποψη συνδέει με τη X. και τα 4 μπρούντζινα άλογα, που κοσμούν τον Άγιο Μάρκο της Βενετίας· σύμφωνα με αυτήν, αρχικά στόλιζαν το στάδιο της X., από εκεί ο Θεοδόσιος τα μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη (430 μ.Χ.) και από την Kωνσταντινούπολοι οι Σταυροφόροι στη Βενετία. Αξιομνημόνευτη είναι η κεραμική της X. Τα λεγόμενα ναυκρατικά αγγεία, που βρέθηκαν σε μεγάλο αριθμό στις ανασκαφές που προαναφέρθηκαν φαίνεται πως είναι έργα χιακής κεραμικής. Ένα ιδιότυπο αρχαϊκό μνημείο είναι η λεγόμενη πέτρα του Ομήρου ή δασκαλόπετρα, κοντά στο Βροντάδο, που η λαϊκή φαντασία τη θέλει κάθισμα από το οποίο ο Όμηρος δίδασκε τους μαθητές του και στην πραγματικότητα είναι χιονοστιβάδακατάλοιπο υπαίθριου ιερού της Κυβέλης και της Ρέας. Ο χριστιανισμός έφτασε αρκετά νωρίς στη X. (οι πρώτοι μάρτυρες αναφαίνονται στα μέσα του 3ου αι.), τα μνημεία όμως της πρώτης αυτής περιόδου δεν είναι πολλά, όπως π.χ. στη γειτονική Λέσβο. Από τις βασιλικές που επισημάνθηκαν και μερικώς ανασκάφηκαν σημαντικότερη είναι του Aγίου Ισιδώρου, στην πόλη της X., που σώζει ψηφιδωτά δάπεδα διαφόρων εποχών, από τον 5o έως τον 7o αι. Eρείπια βασιλικής με λίγα ψηφιδωτά επισημάνθηκαν και στους Aγίους Αναργύρους, επίσης μέσα στην πόλη, ενώ στο Εμποριό οι ανασκαφές έφεραν στο φως μεγάλη βασιλική του 6ου αι., με βαπτιστήριο που διατηρεί και λείψανα των τοιχογραφιών του. Φυσικά υπάρχει και η βασιλική των Φανών, που αναφέρθηκε προηγουμένως. Αρκετές βυζαντινές εκκλησίες της X. μιμήθηκαν την αρχιτεκτονική της Νέας Μονής, η οποία είναι το σημαντικότερο βυζαντινό μνημείο του νησιού. Αξιολογότερη είναι η εκκλησία της Παναγίας της Κρήνας, κοντά στο χωριό Βαβύλοι, από τα ωραιότερα δείγματα νησιωτικής παραλλαγής του οκταγωνικού τύπου. Ο τρούλος στηρίζεται με τις γωνιαίες κόγχες και τα τόξα στους εξωτερικούς τοίχους του ναού, καλύπτοντας όλο τον κεντρικό χώρο. Η τοιχοδομία, πλούσια διακοσμημένη και διαρθρωμένη με τα τυφλά αψιδώματα του ιερού και τα κεραμοπλαστικά κοσμήματα των πλάγιων τοίχων, προσδίδει ιδιαίτερη κομψότητα και χάρη στο μνημείο, που θα πρέπει να χρονολογηθεί στον 12o-13o αι. Εσωτερικά η εκκλησία είναι διακοσμημένη με τοιχογραφίες σε 3 στρώματα, από τα οποία το παλαιότερο χρονολογείται στον 13o αι. (παλαιότεροι λόγιοι είχαν διαβάσει τη χρονολογία 1287 σε τοιχογραφία του νότιου τοίχου), και το νεότερο έργο του Μιχαήλ Χωματζά, ενός από τους τελευταίους τεχνίτες της Κρητικής σχολής, στον 18o αι. (1734). Στον ίδιο οκταγωνικό τύπο είναι χτισμένη και η εκκλησία των Αγίων Αποστόλων στο Πυργί, για τη χρονολόγηση των οποίων δεν υπάρχει βεβαιότητα, τοποθετείται όμως στον 13o-14o αι. Οι τοιχογραφίες, που καλύπτουν όλες τις επιφάνειες των τοίχων, είναι του 17ου αι. (1665), έργα της τελευταίας φάσης της Κρητικής σχολής, του ζωγράφου Αντωνίου Δομεστίχου Κυνηγού του Κρητός. Και η Παναγία της Κρήνας και οι Άγιοι Απόστολοι στο Πυργί, καθώς διατήρησαν τον αρχικό τους τρούλο και τη γενική εξωτερική τους εμφάνιση, βοηθούν να σχηματιστεί κάποια αντίληψη για τα χαμένα, μετά τον σεισμό του 1881, ανάλογα στοιχεία της Νέας Μονής. Οκταγωνική είναι και η εκκλησία του Aγίου Γεωργίου του Συκούση στο ομώνυμο χωριό, αλλά παραμορφώθηκε εντελώς από νεότερες προσθήκες. Απλουστευμένη παραλλαγή σημειώνουν οι μικρών διαστάσεων εκκλησίες του Aγίου Ιωάννη στη θέση Κέρος, κοντά στο Πυργί, τα εκκλησάκια στο σπήλαιο Άγιος Γάλας, που διακοσμήθηκαν με τοιχογραφίες βυζαντινής πιθανότατα εποχής, η Παναγία η Σικελιά, που είναι περισσότερο μια βασιλική με τρούλο και διακοσμείται εξωτερικά με κεραμοπλαστικά. Αξιόλογη για τις τοιχογραφίες που διασώζει (14ου αι.) είναι η εκκλησία της Παναγίας Αγρελωπούσαινας, κοντά στην Καλαμωτή, μονόκλιτη θολωτή βασιλική με τρουλωτό (τυφλό) νάρθηκα. Τοιχογραφίες σε δύο στρώματα, από τα οποία το παλαιότερο μπορεί να χρονολογηθεί στη βυζαντινή εποχή, διασώζει και ο μονόχωρος ναΐσκος του Aγίου Θαλελαίου, στο χωριό Άγιος Γάλας. Από τη μεταβυζαντινή περίοδο, αξιομνημόνευτα μνημεία είναι η μονή Μουνδών, στο χωριό Διευχά, που ιδρύθηκε το 1582, με τοιχογραφίες στο καθολικό της του 18ου αι. Σημαντικές τοιχογραφίες διατηρεί η εκκκλησία του νεκροταφείου του ιστορικού χωριού Ανάβατος, όπου υπάρχει και το ιδιόμορφο τριώροφο κτίριο (ελαιοτριβείο, σχολείο, εκκλησία), όπως επίσης και ο Άγιος Δημήτριος στο Πιτυός. Εντυπωσιακό τέλος είναι το ξυλόγλυπτο τέμπλο του Παλαιού Ταξιάρχη στα Μεστά με τον πλουσιότατο διάκοσμό του. Αρχιτεκτονική. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική της X. παρουσιάζει ιδιαίτερα σημαντικό ενδιαφέρον, ανάλογο προς την πολυκύμαντη ιστορία της. Το ενδιαφέρον αυτό έγκειται σε δύο κυρίως παράγοντες: στην επιβίωση ακέραιων μεσαιωνικών οχυρωμένων οικισμών, μοναδικών στη σύγχρονη Ελλάδα, Χίοςκαι στο πλήθος των ισχυρών δυτικών και ανατολ ικών επιδράσεων που παρατηρούνται εκεί, αποτέλεσμα της πολύχρονης βενετσιάνικης και γενοβέζικης κυρίως κατοχής από τη μια μεριά και της τουρκικής από την άλλη, ενώ παράλληλα, εύκολα διακρίνει κανείς ζωντανή τη βυζαντινή αρχιτεκτονική παράδοση και πολλές από τις γνώριμες μορφές της νεότερης ελληνικής λαϊκής τέχνης. Τα μεσαιωνικά χωριά της X., όπως τα Μεστά, το Πυργί, οι Ολύμποι και η Καλαμωτή, παρουσιάζουν στη γενική τους διάταξη μια εντελώς κλειστή και συμπαγή μορφή, σχεδόν αυστηρά γεωμετρικά καθορισμένη. Οι κατοικίες είναι κολλημένες η μια δίπλα στην άλλη, οι ελεύθεροι χώροι μέσα στον οικισμό είναι ουσιαστικά ανύπαρκτοι και το οδικό δίκτυο αποτελείται από τους απόλυτα απαραίτητους μόνο στενούς δρόμους, με πλήθος αδιέξοδα. Οι εξωτερικοί τοίχοι των κατοικιών της περιμέτρου αποτελούν ταυτόχρονα και το τείχος του οικισμού, που στις γωνίες ενισχύεται με ημικυκλικούς πύργους· υπήρξαν εξάλλου –γιατί σήμερα δεν σώζονται πλέον– πύλες εισόδου στον οικισμό. Οι δρόμοι καλύπτονται σε ορισμένα τμήματά τους από τις κατοικίες ή, άλλοτε, γεφυρώνονται από τόξα, έτσι ώστε να είναι δυνατή η κίνηση των κατοίκων σε όλη την έκταση των δωματίων των κατοικιών, για την ευκολότερη άμυνα και τον αιφνιδιασμό των επιτιθεμένων. Στο κέντρο του οικισμού αφήνεται ένας χώρος, στον οποίο χτίζεται ο κεντρικός πύργος, διώροφο ή τριώροφο κτίριο μεγάλων διαστάσεων, που περιβάλλεται από ένα ακόμα τείχος με πύργους στις γωνίες και επάλξεις. Σήμερα σώζονται ερειπωμένοι τέτοιοι πύργοι στους Ολύμπους και στο Πυργί. Οι κατοικίες είναι γενικά διώροφες, λιθόδμητες, θολοσκέπαστες, με επίπεδα δώματα. Στον όροφο αφήνεται συνήθως ακάλυπτος ένας μικρός χώρος –ο βυζαντινός ηλιακός– που αποτελεί το σημαντικό τμήμα στην όλη σύνθεση της κατοικίας, η οποία γενικά μειονεκτεί από άποψη ηλιασμού και αερισμού μέσα στην ασφυκτικά κατοικημένη επιφάνεια του οικισμού. Ο ηλιακός μπορεί να είναι ανοικτός προς τον δρόμο ή και να περιβάλλεται ολόκληρος από χώρους της κατοικίας, να είναι δηλαδή ένα αίθριο. Η όλη γενικά κατασκευή της κατοικίας καθώς και τα εξωτερικά μορφολογικά της στοιχεία –μονόλοβα ή δίλοβα ανοίγματα, τοξύλλια που υποβαστάζουν ηλιακούς που προεξέχουν κλπ.– μαρτυρούν σαφή βυζαντινή προέλευση. Ιδιαίτερα αξιόλογος είναι ο τρόπος διαμόρφωσης των όψεων, που αποκλειστικά σχεδόν συναντάται στο Πυργί, με τη μέθοδο που είναι γνωστή εκεί ως ξυστό και που αντιστοιχεί στο ιταλικό sgraffito. H πρόσοψη επιχρίεται με ασβεστοκονίαμα, που περιέχει μαύρη άμμο, ασβεστώνεται και μετά χαράζουν οριζόντιες ταινίες με γεωμετρικά διακοσμητικά θέματα· ξύνουν κατόπιν όσα τμήματα απαιτούνται, που έτσι γίνονται μαύρα, ενώ τα υπόλοιπα μένουν λευκά, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο σύνολα διακοσμητικά μοναδικά σε πλούτο και ποικιλία μορφών. Η καταγωγή του τρόπου αυτού φαίνεται πως είναι ιταλική, ενώ είναι γνωστό πως και οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν σε ορισμένες περιπτώσεις έγχρωμες γραμμικές διακοσμήσεις σε προσόψεις κτιρίων. Aν και στην περίπτωση της X., η υπόθεση της ιταλικής επίδρασης είναι η πιθανότερη, το θέμα δεν μπορεί ακόμα να θεωρηθεί ότι εξαντλήθηκε. Μια άλλη κατηγορία αξιόλογων κτιρίων είναι τα λεγόμενα αρχοντικά του Κάμπου, οι κατοικίες δηλαδή των μεγάλων παλαιών αρχοντικών οικογενειών του νησιού. Δυστυχώς, οι καταστρεπτικοί σεισμοί του 1881 υπήρξαν μοιραίοι για ένα μεγάλο μέρος των κτιρίων της X., ανάμεσα σε αυτά και των αρχοντικών του Κάμπου. Ωστόσο και ό,τι ακόμα σώζεται παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον. Στα αρχοντικά του Κάμπου είναι σαφές ότι διασώζονται μορφές της επίσημης αρχιτεκτονικής με φανερές τις δυτικές επιδράσεις. Οι κατόψεις έχουν συχνά άξονες συμμετρίας και η κάλυψη των κύριων χώρων γίνεται με περίπλοκες θολοδομικές κατασκευές· στα σταυροθόλια συχνά εμφανίζονται νευρώσεις· υπάρχουν πολλά γλυπτά αρχιτεκτονικά μέλη, μνημειώδεις κλίμακες και γενικά όλα τα χαρακτηριστικά μιας μεγαλοαστικής αρχιτεκτονικής. Παρατηρούνται εξάλλου στα αρχοντικά του Κάμπου έντονα μορΧίοςφολογικά στοιχεία μπαρόκ. Είναι φανερό ότι η X. μπορούσε να δέχεται μέχρι και τον 19o αι. ισχυρές δυτικές επιδράσεις, αλλά και να δέχεται εξίσου την επίδραση του τουρκομπαρόκ, που είχε στο μεταξύ αναπτυχθεί. Bλ. λ. Χίου νομός. Η Χίος όπως φαίνεται από δορυφόρο (φωτ. NASA, earth.jsc.nasa.gov). Μαστιχόδεντρο στη Χίο. Η παραγωγή της μαστίχας γίνεται αποκλειστικά στη Χίο. Μια από τις όμορφες παραλίες της Χίου (φωτ. Κοντού - Αϊβαλή). Η βιβλιοθήκη Κοραή είναι μια από τις μεγαλύτερες επαρχιακές βιβλιοθήκες της χώρας. Τμήμα επιστύλιου τέμπλου 9ου - 10ου αι., με τη μορφή του Άγιου Ισίδωρου. Φωτογραφία από το χωριό Μεστά. Τα μεσαιωνικά χωριά της Χίου παρουσιάζουν μια εντελώς κλειστή και συμπαγή μορφή, με τα λιθόδμητα και θολοσκέπαστα σπίτια κολλημένα το ένα δίπλα στο άλλο, με τους στενούς δρόμους, με ένα αμυντικό πύργο στο κέντρο του χωριού, ενώ οι εξωτερικοί τοίχοι των σπιτιών της περιμέτρου αποτελούν συγχρόνως και το τείχος του οικισμού. Το γενικό τοπογραφικό σχέδιο του χωριού Μεστά. Εξωτερική άποψη κατοικίας στη Χίο. Το γυμνάσιο της Χίου, ένα από τα παλαιότερα και σημαντικότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας: ιδρύθηκε το 1792 από τη δημογεροντία με διευθυντή τον Αθανάσιο Πάριο. Tο Πυργί της Χίου είναι το μόνο σχεδόν μέρος, όπου στη διαμόρφωση των προσόψεων εφαρμόζεται η τεχνική του «ξυστού», με την οποία δημιουργούνται διακοσμητικά σύνολα με μοναδική ποικιλία μορφών. Ένα σύχγρονο διακοσμημένο σπίτι με τη τεχνική του ξυστού, στο Πυργί Χίου. Ψηφιδωτό στη Νέα Μονή, κτίσμα της εποχής του Κωνσταντίνου Μονομάχου (11ος αι.). Μία μορφή από το παλαιότερο στρώμα τοιχογραφιών της Παναγίας της Κρήνας. Ο τάφος του Ψυχάρη: «Πήτε μονάχα πως γύρισα τον κόσμο πέρα πέρα, πως άφησα τη Γαλλία και πως ήρθα να ζεσταθώ, πως ήρθα να ξαποστάσω στου ήλιου μας το φως, την καλοσύνη της Πατρίδας», παραγγέλλει στις «χιώτισσες μοιρολογίστρες» με το επίγραμμα που ο ίδιος έγραψε και είναι χαραγμένο στην επιτάφια στήλη. Στην Παναγία της Κρήνας σώζονται τρία στρώματα τοιχογραφιών, το παλαιότερο του 13ου αι. και το νεώτερο του 18ου αι. Μία μορφή από το δεύτερο στρώμα. Η κατάληψη της Xίου από λαϊκή λιθογαρφία εποχής (φωτ. από την έκδ. «100+1 χρόνια Ελλάδα»). Tο μνημείο του «Αφανούς Ναύτη», έργο του Θανάση Απάρτη, στο δρόμο προς το Βροντάδο. Ο ναός των Αγίων Αποστόλων, στο Πυργί, πιθανώς 13ου-14ου αι. μ.Χ., παραλλαγή του καθολικού της Νέας Μονής. Ανδριάντας του Κανάρη, έργο του Μιχάλη Τόμπρου (1923), στην ιστορική τοποθεσία Βουνάκι. Στο βορειοδυτικό άκρο της Χίου, στο χωριό Άγιος Γάλας και στα σπήλαια όπου βρέθηκαν προϊστορικά αγγεία σώζονται βυζαντινά εκκλησάκια. Το λιμάνι της Χίου (φωτ. Κοντού-Αϊβαλή). H Xίος διεκδικεί την καταγωγή του Ομήρου με πολλές πιθανότητες. Στο βράχο αυτό, κοντά στο Βροντάδο, που ονομάζεται Δασκαλόπετρα ή Πέτρα του Ομήρου και είναι κατάλοιπο υπάιθριου ιερού της Κυβέλης ή της Ρέας, η τοπική παράδοση βλέπει τη θέση όπου ο Όμηρος δίδασκε τους μαθητές του. Το κάστρο της Βολισσού, χτισμένο στα χρόνια της γενουοκρατίας. Άποψη της περιοχής Βροντάδο της Χίου.

* * *

-α, -ο / Χῑος, -ία, -ον, ΝΜΑ

(το αρσ. και το θηλ. ως ουσ.) ο Χίος, η Χία, και ὁ Χῑος, ἡ Χία

ο κάτοικος, τής Χίου ή αυτός που κατάγεται από τη Χίο, Χιώτης

μσν.-αρχ.

1. αυτός που ανήκει ή αναφέρεται στη Χίο ή αυτός που προέρχεται από τη Χίο

2. το θηλ. ως ουσ. η μαστίχα τής Χίου

αρχ.

1. το αρσ. ως ουσ. α) χιώτικο κρασί

β) (ενν. βόλος) (κατά τον Πολυδ.) «τὸ σχῆμα τοῡ κατὰ τὸν ἀστράγαλον πτώματος ἀριθμοῡ δόξαν εἶχεν, καὶ τὸ μὲν μονάδα δηλοῡν καλείται κύων, τὸ δὲ ἀντικείμενον χιάς, καὶ Χῑος οὗτος ὁ βόλος... oἱ δὲ πλείους τὸν μὲν ἑξίτην Κῷον, τὸν δὲ κύνα Χῑον καλεῑσθαι λέγουσιν»

2. το θηλ. ως ουσ. α) χιώτικη έκδοση τής Ιλιάδος

β) στον πληθ. (αἱ) Χῑαι

(κατά τον Ησύχ.) «Χῑαι

ὑποδήματος ἀνδρείου εἶδος».

[ΕΤΥΜΟΛ. < Χίος, μέσω ενός *Χί-ιος με συναίρεση].